تفاوت اندیشکده و پژوهشکده در چیست؟

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: اندیشگاه و پژوهشگاه

عنوان: تفاوت ها و شباهت های اندیشگاه و پژوهشگاه

مقدمه:

رشد روزافزون مراکز علمی اعم از اندیشگاه ها و پژوهشگاه ها و وجود سیاست های نامناسب در خصوص آن ها و همچنین وجود رابطه نامناسب و غیرکارکردی میان عرصه های علمی و سیاست گذاری موجب شده است تا رابطه میان هرکدام از آنها با دیگری متفاوت از حالت ایده آل به نظر بیاید. در این میان عدم شناخت ماهوی، کارکردی، تاریخی و دلایل نیاز به هرکدام باعث تداوم رابطه نامتوازن میان این سه راس شده است. وجود تعریف بسیار از هرکدام همانند دیگر مفاهیم اجتماعی و وجود افتراق در میان این تعاریف موجب شده است تا بسیاری در ایران؛ این دو واژه را به اشتباه برابر با یکدیگر قلمداد کنند. در این یادداشت بر آنیم تا تفاوت های میان اندیشگاه و پژوهشگاه را از منظرهای مختلف نظیر معنایی، تاریخی، کارکردی، مخاطبی، خروجی ها و ویژگی های غالب بر هرکدام بررسی کنیم.

الف) تفاوت در معنا و تاریخچه:

دانش واژه اندیشگاه که به عنوان پایگاه ایده ها شناخته می شود در واقع بر روی ایده سازی یا طوفان فکری

(brain storm) تمرکز دارد؛ حال آنکه معنای پژوهشگاه در واقع جایی برای پژوهش در خصوص موضوعات مختلف علمی می باشد. از این منظر محوریت اندیشگاه بافکر و اندیشه و محوریت پژوهشگاه با پژوهش و تولید یا اصلاح علم است.

اندیشگاه (tinktank) از یک اصطلاح نظامی در جنگ جهانی دوم نشئت گرفته است که به معنی اتاق یا مکان امنی بود که دانشمندان و برنامه ریزان نظامی در آن با یکدیگر در خصوص مسائل جنگ دیدار طرح ریزی می کردند. این در حالی است که پژوهشکده اولین بار در قرن نهم و در زمان خلفای عباسی در خصوص مرکزی تحقیقاتی پیرامون نجوم و ستاره شناسی در بغداد به کار رفت. پس شروع تاسیس اندیشگاه در غرب و در قرن بیستم با محوریت جنگ بود و شروع پژوهشگاه در جهان اسلام و در قرن نهم و با محوریت ستاره شناسی.

واژه tinktankابتدا توسط اندیشکده رند rand وارد ادبیات مدیریت و علوم سیاسی شد. از آن زمان تا دهه 70 میلادی این مجموعه ها دارای خاستگاه امنیت ملی و روابط بین الملل بودند، اما پس از پایان جنگ سرد و پایان تقابل روش های مدیریت اقتصاد سیاسی جهان؛ پا به عرصه های مختلفی نظیر شهرنشینی و محیط زیست و بهداشت و ... گذاشتند. رشد اندیشکده ها در طول قرن اخیر مرهون گسترش نظام های دموکراتیک، پدیده جهانی شدن و رشد اطلاعات و افزایش پیچیدگی های سیاسی است. حال آن که رشد پژوهشکده ها در اثر سرعت پیشرفت علم، تلاش در جهت اصلاح علوم، کشف واقعیات در خصوص مسائل جدید علمی و پاسخگویی به سوالات تخصصی جامعه در حوزه ای خاص می باشد.

از منظر کنت ویور، یکی از مشهورترین محققین و تحلیل گران حوزه اندیشگاه ها، این مجموعه یک سازمان غیردولتی، غیرانتفاعی، جدا از گروه های ذی نفع، احزاب سیاسی و دولت است. حال آنکه پژوهشگاه می تواند برعکس اندیشگاه به فعالیت های تجاری و انتفاعی بپردازد و همچنین توسط دولت یا نهادهای حاکمیتی تاسیس یا اداره شود.

از نظر بسیاری از تعاریف اندیشگاه، این مراکز توجه خود را بر روی آینده پژوهی می گذارند و از تولیدات پژوهشی برای اصلاح سیاست ها استفاده می کنند درحالی که پژوهشگاه ها می توانند بر روی موضوعات تاریخی و تولید و اصلاح علم تمرکز کنند. پس پژوهشگاه برای تولید علم است و اندیشگاه برای استفاده از علم در بهبود سیاست.

بر طبق تعاریفی دیگر، اندیشگاه ها مراکزی برای گردهمایی اندیشه ورزان و سیاستگذاران و بازیگران سیاستی و گفتگو در خصوص مسائل سیاستی است درحالی که پژوهشکده ها محلی برای گردهمایی اساتید و پژوهشگران و محققان می باشد که در آن به پژوهش حول موضوعی خاص می پردازند.

در این میان تعاریفی دیگر نیز از اندیشگاه ها وجود دارد که آن ها را مستقل از دانشگاه ها قلمداد می کنند؛ بر طبق این تعاریف تفاوتی معنادار میان اندیشگاه و پژوهشگاه پدید می آید زیرا بسیاری از پژوهشگاه ها توسط مراکز دانشگاه تاسیس و اداره می شوند.

البته ذکر این نکته نیز لازم است که در میان این تفاوت ها، شباهتی بسیار مهم نیز میان این دو نهاد وجود دارد و آن اینکه هر دوی آن ها مبتنی بر "علم" هستند. مبتنی بر علم بودن ویژگی ای است که هر دوی آن ها را در کنار دانشگاه، در زمره عالی ترین مراکز آموزشی و پژوهشی قرار می دهد. هرچند کارکردهای مختلف آن ها، خروجی و مخاطبی متفاوت از دیگری را برایشان معین می کند.

ب) تفاوت در ویژگی ها

به طورکلی اندیشگاه ها عمدتا مراکزی دارای ویژگی های زیر هستند:

1- در حوزه تحقیقات سیاست عمومی فعالیت می کنند.

2- غیرانتفاعی و غیرتجاری هستند.

3- به لحاظ مدیریت سازمانی واقعا مستقل هستند.

4- جمع اندیشی دارند.

5- تاثیرگذاری برجسته بر فرایند سیاستگذاری و تصمیم گیری دارند.

6- مسائل آنها معطوف به حال و آینده است.

7- درگیر مسائل اجرایی و تشریفات رسمی سیاستگذاری نمی باشند.

8- مخاطب آن ها اندیشه ورزان و سیاستگذاران هستند.

9- خروجی آن ها تحلیل و استخراج مسائل، تحلیل سیاست های موجود و ارائه راهکار به سیاستگذار است.

حال آنکه ویژگی های پژوهشگاه ها عبارت اند از:

1-در حوزه سیاست عمومی فعالیت ندارند.

2-می توانند غیرانتفاعی نباشند کمااینکه بعضا در حوزه های تجاری سازی فناوری ها و توسعه بازار فعالیت می کنند.

3-لزوما مستقل نیستند و می توانند زیر نظر نهادهای دولتی و حاکمیتی باشند.

4-ارتباط و تاثیرگذاری آن چنان بر فرایند سیاستگذاری و تصمیم گیری ندارند و بر تولید و بهبود علم کوشش می ورزند نه سیاست.

5-می توانند متفاوت از اندیشگاه ها بر مسائل حال و آینده متمرکز نباشند و حول مسائلی در تاریخ و فارغ از تاثیر در سیاست عمومی را برای پژوهش انتخاب کنند.

6- مخاطب آن ها پژوهشگران، محققین و مراکز و اشخاص آکادمیک هستند.

7- خروجی آنها مقالات و کتب علمی و پژوهشی در راستای پیشبرد توسعه علمی می باشد.

اگر هرکدام از دانش واژه های اندیشگاه و پژوهشگاه را یک سیستم در نظر بگیریم؛ می بینیم که نوع ورودی (input)، خروجی (output)،فرایند (conversion)، بازخورد (feedback) و محیط (environment) هرکدام کاملا از دیگری متفاوت بوده و برای هریک وظایف و کارکردی جداگانه در اکوسیستم خاص خود می سازد. محیط اندیشگاه (اکوسیستم اندیشه ورزی) و محیط پژوهشگاه (جامعه علمی) می باشد.

ج)تفاوت های کارکردی:

اندیشگاه ها تصمیم می سازند، حال آنکه پژوهشگاه ها تولید علم و فناوری می کنند. تصمیم گیران باید بتوانند تصمیم هایی بگیرند که نتایج و پیامدهای آن ها در درازمدت برای آن ها مشخص و مشهود باشد. اندیشگاه ها گزینه های متفاوتی را برای تصمیم گیران ایجاد می کنند و سپس نتایج و پیامدهای هرکدام را به طور کامل در اختیار تصمیم گیر قرار می دهند. سیاستگذار نیز بنا بر ارزیابی هزینه - فایده و عواقب تصمیم، راه حل را انتخاب می کند.

می توان مهم ترین کارکردهای اندیشگاه را در موارد زیر خلاصه کرد:

1-تزریق پژوهش و آینده نگری مبتنی بر آن به فرایند برنامه ریزی و تصمیم گیری

2-کمک به مدیران اجرایی در پیش بینی مسائل نوظهور و کشف فرصت ها و تهدیدهای مختلف محیطی

3-پایش وضعیت موجود نهادها یا صنعت و موضوعات موردعلاقه فعالیت شرکت ها و نهادها (کارکرد سفارشی یا پروژه ای)

4-شناسایی و ارائه نقطه ضعف به مدیران

5-ایده یابی و ایده سازی و پیشنهاد راه حل های خلاقانه و نوآور حسب نیاز و تقاضا

6-شبکه سازی و هم افزایی با دیگر اندیشکده ها و تشکیل بستری مناسب برای تبادل اطلاعات و تجارب آن ها

7-انجام مطالعات تطبیقی و مرور تجربه کشورهای توسعه یافته و یافتن نقاط قوت و ضعف سیاست های آنها

8-بومی سازی الگوهای اندیشه ای به دست آمده از ترازیابی و مطالعات تطبیقی.

9-انجام مطالعات آینده شناسی و آینده نگاری و استخراج مسائل از آنها

10- برقراری ارتباط میان دانش و سیاست

11- بررسی مستقل مسائل از دیدگاه های گوناگون و فارغ از منافع کنشگران و افراد دخیل در آن

12- تربیت نخبگان سیاسی جهت ورود به دستگاه های حاکمیتی

کارکرد پژوهشگاه ها اما متفاوت است؛ خلاصه ی آن را می توان به صورت موردی این گونه بیان کرد:

1- پژوهش و آموزش ذیل آن.

2-فراهم کردن شرایط بهتر برای تحقیق تا در ازای آن سهمی در پیشبرد توسعه علمی ایفا کنند.

3- پژوهش حول موضوعات مختلف و در نهایت انتشار مقاله یا کتاب ناشی از آن به صورت منسجم تا بعدا توسط اندیشگاه کاربردی شده و به صورت یک منبع مورد استناد اندیشه ورز و سیاستگذار قرار بگیرد.

4-مشارکت در ارتقا و بهبود شرایط زندگی مردم از طریق انجام پژوهش های بنیادین به منظور تولید علمی که به فناوری برسد.

5-انجام تحقیقات کاربردی منجر به کسب فناوری های مرتبط با تولید و مصرف انرژی و توسعه مواد پیشرفته.

6-تجاری سازی فناوری ها و ارائه دستاوردها به جامعه

7-تربیت پژوهشگران خبره، خلاق و کارآمد.

8-ارتقای سطح کمی و کیفی دوره های پژوهش محور و برگزاری کارگاه های آموزش تخصصی، تولید و فروش دانش فنی

9-تدوین و توسعه ی کتب، نشریات، فناوری ارتباطات و اطلاعات و در نهایت توسعه ی علم.

از موارد ذکر شده برای کارکردهای هرکدام از مجموعه های اندیشگاه و پژوهشگاه این گونه بر می آید که بنا بر نوع ورودی متفاوت، کارکردهای متفاوتی نیز دارند. نهادهای بیرونی اعم از دانشگاه ها یا مراکز حاکمیتی می توانند بنا بر احساس نیاز خود به هرکدام از این دو مراجعه کنند. اما آنچه که اینجا مهم است این است که بدانیم دلایل نیاز به اندیشگاه ها و پژوهشگاه ها چه تفاوتی با یکدیگر دارند.

د) تفاوت در دلایل نیاز

دلایل نیاز دولت و جامعه به اندیشگاه ها به اختصار در زیر آورده شده است:
1- پیچیدگی مسائل حاکمیتی و سیاستی در عصر مدرن

2-افزایش تعداد مسائل و معضلات دولت ها و حکومت ها

3-ظهور عصر فناوری اطلاعات، افزایش روزافزون و نمایی حجم اطلاعات و نیاز به تحلیل مناسب آن ها و ارائه ی راهکار

4-گردش آزاد اطلاعات و قدرت گرفتن موج جهانی شدن و دسترسی همگان به اطلاعات

5-نیمه متمرکز شدن قدرت، افزایش تعداد کنشگران سیاستی و افزایش نقش رسانه ها

6- نیاز دولت ها به اطلاعات، سناریوها و راهکارهای کارشناسی دقیق در زمان و قالب مناسب

7-نیاز به تخصص گرایی، شایسته سالاری و دخالت دادن مردم در تدوین سیاست های حاکمیت

حال آنکه دلایل نیاز به پژوهشگاه بر خلاف نیاز به اندیشگاه رنگ و بوی سیاستی نداشته و عمدتا بر اساس نیازهای علمی پایه ریزی می شود. این دلایل عبارت اند از:
1- نیاز به تولید محتوا و آموزش افراد در جهت ساختن پژوهشگر و استفاده از آن در آینده

2- پاسخگویی به نیازهای علمی جامعه و سوالات آنها در خصوص موارد مختلف

3- مکمل دانشگاه بودن

4-پژوهش های بنیادین می توانند بعدا در ارائه ی راهکار برای مسائل و پروژه های سیاستی مورد استناد قرار بگیرند.

5-نیاز روزافزون به تولید علم یا اصلاح علم موجود در عصری که رقابت علمی نقش به سزایی در توسعه ی کشورها ایفا می کند.

خلاصه و جمع بندی:

· عمده ترین تفاوت اندیشگاه با پژوهشگاه در ساختار کلی آن ها و همچنین در هدف و مخاطبانشان است. در پژوهشکده همان طور که از نام آن پیداست، فعالیت موسسه بر روی انجام پژوهش، مطالعه و تحقیق علمی تمرکزیافته است اما در اندیشگاه فعالیت موسسه بر روی فکر و ایده متمرکز شده است. هدف پژوهشگاه ها توسعه علم است اما هدف اندیشگاه ها کاربردی کردن علم است و در نهایت مخاطبان پژوهشگاه ها، محققان و پژوهشگران هستند اما مخاطبان اندیشگاه ها سیاست گذاران، مدیران و مردم هستند. تنها شباهت میان اندیشگاه ها و پژوهشگاه ها در توجه به علم است.

· اندیشگاه در حوزه پژوهش های راهبردی و حل مسائل کلان فعالیت می کند، اما پژوهشگاه در حوزه گسترش و ترویج علم فعالیت می کند.

· اندیشگاه سازمانی است که به تحلیل پژوهش های انجام شده می پردازد و نتایج حاصل از این پژوهش ها را در قالب سیاست و دستورالعمل در اختیار سیاست گذاران و مدیران و همچنین مدل های عملیاتی و اجرایی برای مردم و مسئولان قرار می دهند. اما پژوهشگاه سازمانی است که به مطالعه، تحقیق و پژوهش می پردازد و نتایج حاصل از مطالعات را در قالب مقاله و نظریه های علمی و مدل های تجریدی در اختیار محققان و پژوهشگران قرار می دهد.

· اندیشگاه ها گروه یا موسساتی هستند که باهدف انجام پروژه های مطالعاتی راهبردی و حل مسائل کلان کشور تاسیس شده اند و با ارزیابی سیاست های موجود، تصمیمات سیاستی جدیدی را پیشنهاد می دهند. پژوهشگاه ها نیز در شکل یک گروه و یا موسسه که برای ترویج علم و دانش تاسیس شده و با مطالعه و تحقیق و پژوهش، مسیر علم آموزی و کسب دانش را هموار می سازند.

· اندیشگاه ها، سازمان های تحلیل پژوهش های انجام شده در حوزه سیاست عمومی هستند که با تمرکز بر سیاست گذاری به تولید تحقیقات، تحلیل و ارائه توصیه های سیاستی در مورد مسائل داخلی و خارجی کشور پرداخته و این امکان را برای سیاست گذاران فراهم می آورند تا با اتکا به اطلاعات لازم در مورد سیاست های عمومی تصمیم گیری کنند. اما پژوهشگاه ها از چنین ساختاری برخوردار نیستند.

· اندیشگاه نهادی است که تحقیقات پایه و کاربردی را که محققان و پژوهشگران انجام داده اند را به زبانی قابل فهم، مورد اعتماد و دست یافتنی برای سیاست گذاران و مردم ترجمه می کند. درحالی که پژوهشگاه ها تحقیقات علمی را خودشان ایجاد می کنند.

· شناسایی زودهنگام مسائل جدید و مهم از دیگر فعالیت های شاخص اندیشگاه ها است که پیش بینی می کند جامعه در آینده با آن ها روبه رو خواهد شد و بر همین اساس اندیشگاه ها در پی جلب توجه سیاست گذاران هستند اما پژوهشگاه ها به طور عمومی به بررسی و تحقیق در زمینه مسائل موجود در زمان حال می پردازند.

· به طورکلی اندیشگاه ها مکان هایی برای انتقال تجربیات سیاستمداران بلندپایه دولتی و صاحب نظران هستند که از طریق برگزاری جلسات هم اندیشی، سمینار و… از تجربیات و نظریات آن ها برای استفاده در توصیه های سیاستی آتی استفاده می کنند.

· پژوهشگاه ها به طور معمول از طریق سفارش هایی که از طرف دانشگاه ها به آن ها داده می شود به تحقیق و پژوهش در همان موضوع مشخص پرداخته و محصول گردآوری شده را در قالب مقاله در اختیار محققان و پژوهشگران دانشگاهی قرار می دهند و از این طریق باعث ترویج علم می شوند.

· اندیشگاه ها به طور معمول به دنبال کشف مسائل مهم در تمامی موضوعات جامعه و ارائه راهکار و روش های راهبردی و کاربردی بوده که برای این مهم زبان علم را به زبانی ساده، گویا و قابل فهم تبدیل نموده و در نهایت یافته های خود را در اختیار سیاست گذاران، مدیران و مردم قرار می دهند.

· به طورکلی می توان این طور عنوان کرد که تمرکز عمده پژوهشگاه ها بر ارائه داده های علمی به صورت تئوری است و تمرکز عمده اندیشگاه ها بر بررسی داده های علمی به صورت عملی و اجرایی است.

منابع:

§ اینانلو، مینا. 1396. ساختار و کارکرد اندیشکده ها. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

§ کنعانی، مهدی. 1388. مدیریت اندیشگاه. تهران: انتشارات آتی نگر.

§ جهانبخش، مریم. 1399. تفاوت اندیشکده و پژوهشکده.

§ سخنرانی سیدمحمدمهدی هادوی رئیس پژوهشگاه مواد و انرژی در نوروز 1394 در این پژوهشگاه

§ ارائه عقیل ملکی فر در اندیشکده مطالعات زنان و خانواده کرج در سال 97